اهميت:
كشور ما از نظر اسناد بايگاني وكتابهاي خطي صاحب ميراث چشمگيري است اما متاسفانه هنوز ما فاقدزير ساخت لازم براي حفظ اين مواريث هستيم .از انجا كه مواد ومصالحي كه در تهيه كاغذ به كار مي رود در گذرايام آسيب پذير و شكننده مي شود ومي تواند مورد هجوم انواع واقسام آفات وصدمات طبيعي قرار گيرد به همين جهت لازم است براي مراقبت ازآنها به آگاهيهاي فني وعلمي دست يافته وعواملي كه بر روي كاغذ تاثير مي گذارد را بشناسيم.لزا در اين تحقيق به دوعامل مهم دما ورطوبت كه تاثيرات قابل توجهي مي گذارند پرداخته ام.
مقدمه :
دما ورطوبت از عوامل بسيار مهمي هستندكه هرگاه از مرزهاي معيني فرا تر روند مي توانند خساراتي غير قابل جبران به مواريث مكتوب وارد سازند .كاغذ كه اصولا از الياف سلولزي تشكيل شده؛ عنصري بسيار جاذب رطوبت است .بنابراين خاصه هاي فيزيكي و شيميايي آن به ميزان رطوبت موجود در اتمسفر بستگي دارد .
تاثير بسياري از عوامل محيطي بر روي كاغذ بلافاصله مشخص نميشود؛بلكه تاثيراين عوامل در در طبيعت طولاني مدت است.به عبارت ديگر ؛اين عوامل بر روي دوام يا خواص وابسته به زمان كاغذ تاثير گذارند .اين مسئله مورد توجه صاحبان كتابخانه هاوديگراني كه به حفظ كتب چاپ شده واسناد ومدارك با ارزش علاقه مندند مي باشد.
معيار:
شرايط دماورطوبت نسبي كه عموما براي نگهداري ازكتابها توصيه مي شود عبارت است از 18درجه سانتي گراد و50 تا55در صد رطوبت نسبي در سالن مطالعه اين پارا مترها از سوي فدراسيون بين المللي انجمنهاي كتابخانه ها IFLA نيزتوصيه شده است .
تاثيردما ورطوبت برخواص كاغذ:
در زمينه حفظ ونگهداري ازاشياء؛نظارت بر رطوبت نسبي مساله اي بنيادي است ؛زيرا چگونگي تبادل رطوبت ميان اشياءوهواي محيط راتعيين ميكند.
كاغذماده اي است بسيار جاذب الرطوبه؛اگر ميزان رطوبت هوا افزايش يابد به راحتي بخارآب راجذب مي كندامااگركم شود؛كاغذ به ازاد كردن بخارآب متمايل مي شود.كاغذوديگر مواد آلي نظيرچوب با ميزان رطوبت هوااز خود واكنش نشان ميدهند؛به طوري كه رطوبتي كه در خود دارند متعادل با ميزان بخارآب موجوددرهواي محيط اطراف آنها ست.
بر گزاري نمايشگاههادر درجه حرارت بالا-حتي براي مدتي كوتاه باعث زرد شدن وشكنند گي كاغذمي شود؛ اما حرارت پايين؛كهنه شدن كاغذ را به تاخير مي اندازد.تاثير دما بويژه هنگامي زيانبار مي شود كه همراه با رطوبت باشد.رطوبت رانمي توان مستقل ازدماي هوا مورد توجه قرار داد وتغيير همزمان اين دو پارا متربمراتب خطرناكتر ازسطح بالا يا ناكافي يكي از اين دو عامل است.
استفاده از سیستم اتوماسیون اداری آنلاین، نرم افزار دبیرخانه ، بایگانی و… برای صرفه جویی در مصرف کاغذ به سازمان ها پیشنهاد می شود.
صدمات فيزيكي:
ازآنجا كه كاغذ و تيماج از مواد ومصالح جاذب رطوبت هستند پس از جذب رطوبت متورم مي شوند وبه هنگام آزاد كردن ان جمع مي شوند .كاغذ در رطوبت زياد شكل خود را از دست مي دهد ونرم مي شود ؛همان گونه كه رطوبت زياد زيانباراست خشكي زياد نيز به كاغذ صدمه مي زند .كاغذ نياز به محيطي با رطوبت 50%دارد تا حالت انعطاف ولطافت خود را حفظ كند .كمبود رطوبت؛از دست دادن آب ساختارهاي كاغذرا به دنبال مي اورد وكاغذ را شكننده وكم استقامت مي سازد؛ چسب به كار رفته در كاغذ خشك وشكننده مي شود .رطوبت نسبي پايين نيز تيماج را خشك وسخت مي كند ومقا ومت مكانيكي جلد {كتب }را كاهش مي دهد .
صدمات شيميايي:
گرماي توام با رطوبت؛هيدروليز اسيدي مولكولهاي سلولز وكولاژن را سرعت مي بخشد؛كاغذ شكننده مي شود ومقاومت مكانيكي خود را از دست مي دهد؛در واقع حرارت همه مكانيسم هاي اصمحلال سلولز را سرعت مي بخشد :حرارت پايين سرعت فرو پاشي را كم مي كند .مثلاً كاغذ ي كه در معرض نور قرار گرفته؛اگر در محيطي با حرارت پايين قرار داشته با شد كمتر زرد مي شود واگر كتب ولوازم التحرير را مي شد منجمد كرد؛حيات طولاني تري مي يافتند.پاركر به كتابي اشاره كرده كه كاپيتن اسكات در سال 1911در قطب جنوب جا گذا شته ودر سال 1956؛ سرو يويان فوش آن را در وضعيتي كاملاً سالم باز يافته است .
صدمات فتوشيميايي:
بيشتر موادي كه در تركيب كاغذهاي جديد به كار مي روند ؛ قادرند نورهاي مرئي ورفرابنفش را جذب كنند واكنشهاي فتو شيمياييدر نهايت ؛ نابودي رنگ وتخريب كاغذ را موجب خواهند شد.هر يك از قطعات كاغذ در تماس با حرارت ورطوبت ممكن است اكسيده وهيدروليز شود در اين هنگام كاغذ بسيار شكننده مي شود ورنگ ان به زردي مي گرايد .
لونر«Launer»وويلسون «Wilson»ثابت كرده اند نوري كه به كاغذ صدمه مي زند تشكيل شده از طول موجهاي ميان 330و440نانو متر .گرچه اشعه فرا بنفش كاغذ را اكسيده مي كند؛اما مستقيماًروي مولكول هاي سلولز تاثير نمي گذارد؛بلعكس نور فرا بنفش نخست روي ديگر مواد متشكله و نا خالصي هاي كاغذ(ليگنين، موادي كه از اضمحلال رنگ ها حاصل مي شوند،عوامل چسبنده)كه بهتر نور را جذب ميكنند،عمل ميكند.
بنابراين در آغاز اين نا خالصي ها براي سلولز نوعي چتر حمايت در مقابل نور هستند،اما بعد حاصل اين واكنش به سلولز حمله مي برد،زنجيره هاي مولكولي را در هم مي شكند وكاغذ را تضعيف مي كند.
صدمات بيولوژيك:
درجه رطوبت نسبي و حرارت محيط نقشي برتر در چرخه حياتي قارچها وباكتريهاي موجود در كتابها ويا در اتمسفر،ايفا مي كنند .بهترين شرايط حرارتي ورطوبتي براي رشد آنها عبارت است از:حرارتي ميان 22تا 25درجه سانتي گراد ورطوبت نسبي بالاتر از 65%رطوبت خيلي زياد كاغذ را ضعيف مي كند وبه رشد وگسترش ميكروارگانيسم كه از سلولز،چسب كاغذ ويا جلد كتاب ومواد افزوده به چرم،تغذيه مي كند،دامن مي زند .(1)
دوام در حالت تاه خوردگي:
«دوام در حالت تاه خوردگي »به شدت تحت تاثير رطوبت ا ست وبا رطوبت نسبي 65%تا 75%افزايش شديدي يافته وپس ازآن با افزايش رطوبت كاهش مي يابد .
به طور كلي مي توان گفت كه وقتي كاغذ آب خود را كاملاً از دست مي دهد حداكثر تردي وشكنندگي را خواهد داشت.در نتيجه در تمام عملييات ساخت كه بر روي كاغذ انجام مي گيرد،از نزديك شدن به شرايط خشك شدگي مغزي اجتنابمي شود.(2)
ثبات ابعادي :
ثبات ابعادي يك خاصيت مهم براي انواع فراواني از كاغذ ها از جمله كاغذهاي نقشه كشي،كاغذ الگو،كاغذ ديواري،كاغذ نواري،كارتهاي برگه اي وكاغذ پايه عكاسي مي باشد.(2)
اثرات مختلف رطوبت بر شكل وابعاد كاغذ :
- ضخامت :ضخامت كاغذ شديداً تحت تاثير مقدار رطوبت ا ست چرا كه هم كشيدگي وواكشيدگي جانبي الياف سازنده كاغذ، مستقيماً به شكل تغييرات ضخامتي نمود پيدا مي كنند.در كاغذ هايي كه براي كاركرد مصرف نهايي وجود پايداري ابعادي مهم ا ست،مقدار رطوبت مي تواند حياتي باشد.
- تابيدگي : مشكل ديگري كه در ارتباط با پايداري ابعادي ايجاد مي شود تابيدگي ا ست،تابيدگي بعلت انبساط وانقباض نا برابر دو سطح ورقهدر هنگام جذب يا دفع آب بوجود مي ايد.تابيدگي رطوبتي ـتابيدگي رطوبتي زماني ايجاد مي شود كه كاغذ بايد با شرايط جديد به تعادل رطوبتي برسد ودر دو طرف كاغذ بطور مجزا به تعادل رطوبتي رسيده،باعث ايجاد انبساط يا انقباض متفاوتي مي شونداين مساله ممكن ا ست ناشي از دو پهلويي،پرداخت سطحي نا يكسان يا جذب نا يكسان اهار تغاري توسط دو طرف ورقه باشد. كاغذ ي كه تنها يك سمت ان پوشش دارد مثال مناسبي از كاغذي ا ست كه گرايش دو طرف ان نسبت به آب بسيار متفاوت مي شود.كاغذ يك رويه پوششدار وقتي در معرض رطوبت هاي نسبي بالا قرار مي گيرد بعلت اينكه رويه پوششدار نسبتاً نفوذ ناپذير ا ست وابعادش ثابت باقي مي ماند وبه سمت رويه پوششدار تاب برمي دارد اگر تنش هاي ايجاد شده در دو رويه ورقه در حين خشك شدن متفاوت باشد وقتي ورقه در معرض رطوبت هاي نسبي بالا قرار مي گيرد انبساط دو رويه آن متفاوت خواهد بود وباعث ايجاد تابيدگي رطوبتي مي گردد.تنش هاي نايكسان خشك شدن ناشي از سرعتهاي متفاوت خشك شدن دو رويه ورقه ا ست.عموماً مشكلات تابيدگي رطوبتي به خوبي قابل فهم نيست مي تواند منشاءمعضلات فراواني براي سازندگان وتبديل كنندگان كاغذ باشد.
- چين خوردگي: تغييرات ناگهاني در رطوبت نسبي ممكن است فشارهايي را در صفحات كاغذ ايجاد نمايد بطوريكه كاغذ هاي نامبرده سعي در تعديل سريع شرايطتغيير يافته از خود ارائه مي دهند ودر نتيجه چين خوردگي در كاغذ پديدار ميگردد.اگر كاغذ هاي چين خورده حاصل،به داخل شكاف بين دو غلتك هدايت شوند،كاغذ هاي تاه خورده «چروك»ويا كاغذ برش دار ايجاد مي گردند.
- لبه هاي مواج: لبه هاي كاغذهاي كه به شكل پايلهايي دسته بندي مي شوند،بويژه در طي ماههاي تابستان كه رطوبت نسبي در انبارهاواتاقهاي پرس بالاست،مواج ميگردند،در جريان افزايش رطوبت نسبي،لبه هاي صفحه كاغذ،رطوبت جذب مي كنند،در حاليكه ساير بخشهاي كاغذ بدون تغيير باقي مي مانند.بنابراين لبه ها افزايش طولي را از خود نشان ميدهند اما به واسطه پيكرهٌ كل كاغذ قادر به انبساط يك پارچهٌ كاغذ نمي باشند بنابراين كشش موضعي ايجاد شده موجب شكل گيري لبه هاي مواج مي گردد.
- لبه هاي سفت ومحكم: ميزان طوبت علاوه بر ارتباطش با خواص مكانيكي وويژگيهاي ابعادي،ويژگيهاي متفاوتي مانند مقاومت به جذب ونفوذ پذيري هوا ورطوبت را تحت تاثير قرار مي دهد.رطوبت اضافي،براقيت وصافي كاغذ چاپ را كاهش مي دهد.همچنين ميزان رطوبت،جذب جوهر چاپ،بر گيري اندود در سطح كاغذ،چسب پذيري،خشك كردن واهار دهي تغاري را تحت تاثير قرار مي دهد .
- ماندگاري كاغذ : دماهاي خيلي بالا را بنايد در خشك كردن كاغذ اعمال نمودزيرا اين دماها با فرايند حرارتي،الياف سلولزي را تخريب وتجزيه كرده ودر نهايت مقاومت هاي پايين تري را در كاغذ ايجاد مي كنند.
بطور خلاصه مواد خام وشرايط ساخت در ساخت كاغذ هايي داراي دوره عمر طولاني فاكتورهايي مهم تلقي مي گردند.
- عوامل محيطي موثر بر ماندگاري كاغذ: اين واقعيت كه افزايش دما كهنه شدگي كاغذ را تسريع مي كند بر پايه نتايج حاصل از ازمونهايي تحت عنوان كهنه شدگي كاغذ مي باشد كه براي پيش بيني ويژگيها ومشخصه هاي كهنه شدگي تعبيه گرديده ا ست.آزمايشات نشان مي دهند كه در دماي120درجه سانتي گراد نا پايداري حرارتي سلولز اغاز مي شود.در اين دما،سلولز شروع به تجزيه مي كند وتبديل به مولكولهاي كوچكتر وفرار وسبك مي شود.منطقي ا ست اين طور تصور كنيم كه اين فرايند در دماهاي پايين تر به طور مشابهي،تا حدي كند تر، حادث مي گردد.علاوه براين بديهي ا ست كه نور خورشيد سلولز را تخريب وتجزيه مي كند.رطوبت واكسيژن در نوعي از تخريب سلولز كه به نظر مي رسد طي ان سلولز اكسيد وتبديل به اجزاءا سيدي مي كرددنقش دارند ودر اين فرايند سلولز تغيير يافته خودش،به شكسته شدن بيشتر مولكولهاي ديگر سلولز كمك مي كند.همچنين مشخص شده ا ست كه بخش ماوراءبنفش نور خورشيد نيز در اين امر موثرا ست مشخص شده ا ست كه مقادير بالاي رطوبتي،سرعت تخريب كاغذ را افزايش مي دهد.از انجايكهميزان رطوبت پايين،كاغذهاي شكننده تري را حاصل مي كند، د ستيابي به مقادير رطوبتي متوسط 5-6% مطلوب مي باشد.همچنين نگهداري كاغذ در رطوبت نسبي ثابت به منظور ممانعت از تكرار تغييرات ابعادي نيز مورد نظر مي باشد.
نور:
نوربا شكستن اتصالات بين اتمهاي «پوليمر»ساختار پوليمر را فرومي پاشد.سپس قطعات كاغذ ا كسيده ممكن ا ست هيدروليزشوند در اين هنگام كاغذ ضعيف وشكننده مي شود.
به عقيدهُ فلر«Feller»وهون «Hon»نور فرا بنفش با طول موجي پايين تر از 385ميلي متر روي كاغذهاييكه با خمير مكانيكي ساخته شده اند،تاثيري زرد كننده بر جاي مي گذارند،حال انكه نور مرئي آن را سفيد مي كند.تصئر مي شئد كه سفيد شدن كاغذ به دليل تاثير نور مرئي بر گروههاي «آلدئيد»موجود در خميري ا ست كه از چوب به دست مي ايد.بعكس دليل زرد شدن كاغذ،اكسيدا سيون گروه«فنوليك»چوب ا ست به محض آنكه كاغذ در معرض نور قرار گرفت،حتي اگر بعداً در تاريكي نگهداري شود،شروعمي كند به فاسد شدن.بديهي ا ست در تاريكي سرعت تخريب،كمتر از هنگامي ا ست كه همچنان در معرض نور باشد،اما شديدتر از هنگامي ا ست كه هرگز در معرض نور قرار نگرفته باشد.در اين هنگام،كاغذ در مقابل ديگرا شكال تخريب صدمه پذيرتر مي شود.سلولز كه ا كسيد شده باشد در تاريكي با سرعت بيشتري بي رنگ مي شود.بيرنگ شدن كاغذ تحت تاثير عواملي نظير:حرارت،وجود ا كسيژن يا بخارآب ونيز تركيب كاغذ مي باشد.
به عقيدهُ لونر«Launer»و ويلسون«Wilson»،بيرنگ شدن كاغذ،نتيجه تاثيرتواُ مان درجه حرارت ونور محيط ا ست.آنها ثابت كرده اند كاغذ هنگامي زرد مي شودكه در مقابل نور وحرارت قرارگيرد،اما اگر آن را در حرارت پايين نگهداري كنند،سفيد مي شود.كاغذي كه به دليل حرارت ديدن زرد شده ا ست اگر در معرض نور قرارگيرد،سفيد مي شود.كاغذهايي كه از پارچه هاي مستعمل ساخته مي شوند،ممكن ا ست در حرارت معمولي به جاي آنكه زرد شوند، سفيد شوند،كاغذ هايي كه از خمير هاي شيميايي ساخته شده اند،نيز در مقابل نورحساسيت كمتري دارند.كاغذ روزنامه از نور صدمه بيشتري مي بيند.
نتيجه:
در زمينهُ حفظ ونگهداري از ا شياء،نظارت بررطوبت نسبي مساله اي بنيادي ا ست از آنجا كه كاغذ ماده اي بسيار جاذب الرطوبه ا ست بايد در كتاب خانه ها وبايگاني ها دما ورطوبت مطلوب را براي نگهداري اسناد وكتابها فراهم كنندوهمچنين در سالنهاي برگذاري نمايشگاههاي كتاب بايد به درجه حرارت توجه كردچرا كه درجه حرارت بالا حتي براي مدتي كوتاه باعث زرد شدن وشكنندگي كاغذ مي شود،اما حرارت پايين كهنه شدن كاغذ را به تاخير مي اندازد.دما ورطوبت مطلوب براي نگهداري كاغذهاعبارت ا ست از دماي 18درجه سانتي گراد ورطوبت 50تا55در صد رطوبت نسبي كه با رعايت نكات حفاظتي وفني در ساخت نگهداري كاغذ مي توان از اسناد و نوشته هابراي سالهاي سال نگهداري كرد.
