در کشور های توسعه یافته، اقتصاد توسعه یافته حاکم است که در این نوع اقتصاد، نهاد های مالی قوی ای وجود دارند که موتور توسعه کشور را به حرکت در می آورند. این نهاد های مالی، به نهاد های مالی توسعه ای معروف اند.
حال می توان گفت با توجه به این که هدف ایران نیز، طی نمودن مسیر توسعه می باشد، لذا برای رسیدن به یک اقتصاد قوی و پویا نیاز است که نهاد های مالی توسعه ای در آن سازمان یابد.
نهاد های مالی و بازار پول:
واسطه های مالی و همچنین بانک مرکزی از مهم ترین نهاد های مالی در بازار پول و سرمایه ایران محسوب می شوند که از واسطه های مالی می توان به بانک های تجاری، دولت، موسسات دولتی، کارگزاری ها، صندوق های سرمایه گذاری و … اشاره نمود که نقش بسیار مهمی را در بازار پول و سرمایه به عهده دارند.
وظایف بانک مرکزی:
از جمله وظایف اصلی بانک مرکزی می توان به موارد زیر اشاره کرد.
بانکداری دولت:
بر اساس نیاز دولت، لازم است که وجوه دولتی در یک حساب حفظ شوند تا امکان استفاده از آنها در مواقع لزوم، موجود باشد. دولت این وجوه را نزد بانک مرکزی نگه داری می کند وهمانند اشخاص حقیقی، وجوهی را که لازم دارد، از طریق استقراض از بانک یا فروش اوراق بهادار کسب می نماید.
کارگزار دولت:
در خیلی از کشور های غربی، بسیاری از وظایف تجاری کشور، به عهده خزانه داری می باشد و این کار از طریق بانک مرکزی انجام می گیرد. همچنین انتقال سفارشات مالی مهم دولت نیز بر عهده بانک مرکزی است.
تسعیر و یا بازخرید بدهی های دولت و همچنین خرید مجدد اوراق خزانه نیز از جمله وظایف تجاری بانک مرکزی به شمار می رود. بانک مرکزی خدمات کارگزاری ویژه را نیز برای دولت انجام می دهد.
این نوع خدمات، پرداخت ها و توافق های تجاری را شکل می دهد که در سطح بین المللی می باشند و حساب های بانکی مجزایی برای آنها در نظر گرفته شده است.
همچنین می توان گفت که بانک مرکزی به عنوان یک کارگزار برای دولت، وظیفه کنترل ارز را نیز بر عهده دارد.
استفاده از نرم افزار حسابداری برای کاهش خطاهای محاسباتی در سازمان ها و … پیشنهاد می شود.
بانکداری بانک های تجاری:
بانک های تجاری، بخشی از سرمایه و وجوه خود را در اختیار بانک مرکزی قرار می دهند و زمانی که به آن نیاز داشته باشند، اقدام به اخذ قرض از بانک مرکزی می نمایند. بانک مرکزی نیز سپرده ها را پذیرفته و وجوه دریافتی را به سایر بانک ها انتقال می دهد.
بنابراین، این بانک ها (بانک های تجاری)، یک حساب جاری نزد بانک های دیگر دارند که می توانند از آن قرض کنند.
آخرین وام دهنده:
بانک های تجاری زمانی که به وام نیاز داشته باشند، آن را از بانک مرکزی دریافت می کنند که در این صورت بانک مرکزی به عنوان آخرین وام دهنده می باشد.
قدرت بانک مرکزی در اعتبار آن می باشد که یک سلاح قدرتمند برای ایجاد تعادل در جریانات پولی و فعالیت های اعتباری بانک های تجاری می باشد. بر این اساس، بانک مرکزی وظیفه تنزیل مجدد و همچنین اطلاق آخرین وام دهنده را از قدرت انحصاری چاپ اسکناس دارا می باشد.
اصطلاح تنزیل مجدد، در زمان صدور برات تجاری مورد استفاده قرار می گیرد. در این صورت بانک موظف است که تمامی برات های تجاری فروخته شده را جمع آوری نموده تا به این وسیله بتواند احتیاجات موقت به وجه نقد را رفع نماید.
برات های ارزی که به بانک انتقال می یابند، به عنوان ذخیره نقدی درجه دوم برای بانک مرکزی محسوب می شوند و هدف بانک مرکزی از تحقیق تنزیل مجدد، حفظ تعادل در معاملات می باشد و باعث می شود که هیچ معامله معتبر و لازمی، خارج از رده صورت نگیرد.
کنترل و تنظیم عرضه پول:
کنترل و تنظیم عرضه پول، از مهم ترین وظایف بانک مرکزی است که به روش های زیر انجام می گردد.
کنترل چاپ پول:
در بسیاری از کشور ها، تعیین میزان پول در گردش به عهده بانک مرکزی می باشد و بانک برای کنترل آن دارای قدرت زیادی می باشد و در زمان کاهش عرضه نسبت به میزان تقاضا، عرضه را افزایش داده تا با میزان تقاضا در تعادل بماند.
تنظیم فعالیت های بانک های تجاری از طریق تغییر در نرخ ذخیره قانونی:
زمانی که اقتصاد کشور به ذخایر نقدی احتیاج داشته باشد، بانک مرکزی موظف است که ذخایر نقدی مناسب را فراهم نموده و افزایش در ذخیره قانونی بانک های تجاری را بررسی می نماید و آنها را مجبور به کاهش اعتبارات می کند.
عملیات بازار باز:
عملیات بازار باز یکی از مهم ترین ابزار های کنترلی عرضه پول در کشور های غربی به شمار می رود که بانک مرکزی از طریق خرید و فروش اوراق بهادار دولتی و حتی غیر دولتی و برات های ارزی، میزان پول در گردش را تحت کنترل خود درآورده و قادر به افزایش یا کاهش آن می باشند.
مجموعه ابزار های فوق:
ابزار های ذکر شده در بالا، ابزار هایی هستند که بانک مرکزی می تواند به وسیله آنها، عرضه پول و اعتبار را تحت کنترل خود در بیاورد.
کنترل حجم پول و اعتبار جاری:
لذا می توان گفت که بانک مرکزی، می تواند به بانک های تجاری و سایر بنگاه های اقتصادی و مالی دستور مستقیم جهت کنترل حجم پول و اعتبار جاری را کنترل نماید.
انجام مبادلات مالی بین المللی:
مبادلات مالی بین المللی، آخرین وظیفه ای می باشد که انجام آن به عهده بانک مرکزی قرار گرفته است و تمامی دریافت ها و پرداخت های تجارت خارجی را کنترل می نماید. به عبارتی، تمامی فعالیت های مالی که با کشور های خارجی وجود دارد، از طریق بانک مرکزی صورت می گیرد.
بانک های تجاری، بزرگ ترین گروه از نهاد های فعال در بازار پول می باشند که منابع آنها از طریق سپرده های دیداری و پس انداز ها، جمع آوری می گردند و در قالب وام ارائه می شوند.
به عبارتی می توان گفت که وظیفه اصلی بانک های تجاری، تجهیز و تخصیص منابع مالی می باشد که از جمله خدمات بانک های تجاری را می توان به موارد زیر اشاره نمود:
- خلق پول از طریق سپرده های جدید
- پیشنهاد ابزار های پرداخت برای خرید کالا و خدمات
- عرضه خدمات مالی بین المللی شامل تضمین اعتبارات واردات مربوط به شرکت ها
- اعطای وام به دولت های خارجی و شرکت های چند ملیتی
- ارائه اطلاعات و آگاهی های لازم در رابطه با فرصت های سرمایه گذاری خارجی و بازار های خارجی به مشتریان خود و خرید و فروش اسناد خارجی برای مشتریان
- ارائه خدمات مربوط به سرمایه گذاری
موسسات اعتباری غیر بانکی:
یکی دیگر از نهاد های فعال در بازار پول می توان به موسسات اعتباری غیر بانکی اشاره نمود که از طریق جذب سپرده های غیر دیداری، اخذ تسهیلات و استفاده از سایر ابزار های مالی، قادر به تجهیز منابع می باشند. این منابع به اعطای تسهیلات اعتباری تخصیص داده می شوند که بنا به تشخیص بانک مرکزی، واسطه بین عرضه کننده و متقاضی منابع مالی می باشد.
نکته: مهم ترین وجه تمایز موسسات با بانک های تجاری، قدرت خلق پول می باشد که بانک های تجاری قادر به انجام آن هستند اما موسسات غیر بانکی این قدرت را ندارند.
نهاد های بازار سرمایه:
مهم ترین نهاد هایی که در بازار سرمایه وجود دارند، نهاد های خود تنظیم گر، واسطه های مالی و فعالین بازار می باشند که به صورت زیر دسته بندی می شوند.
نهاد های خود تنظیم گر:
نهاد های خود تنظیم گر دارای ویژگی های زیادی هستند که یکی از مهم ترین آنها، برخورداری از استاندارد های حرفه ای و اخلاقی می باشد. این ویژگی، وظایف نظارتی مقام ناظر در بازار سرمایه را تفویض داده است.
در واقع می توان گفت که نهاد های خود تنظیم گر می توانند برای حسن انجام وظایف و تنظیم فعالیت های حرفه ای، اقدام به وضع و اجرای قوانین و استاندارد های حرفه ای نمایند.
مهم ترین سازمان های خود تنظیم گر عبارتند از:
بورس اوراق بهادار:
بورس اوراق بهادار از جمله مهم ترین نهاد های خود تنظیم گر فعال در بازار دست دوم اوراق بهادار به شمار می آید.
از جمله وظایف اصلی در بورس اوراق بهادار می توان به فراهم نمودن بازاری شفاف اشاره نمود که مناسب داد و ستد باشد. همچنین، سیستمی برای نظارت بر جریان معاملات می باشد که عملیات بازار و فعالیت اعضا را تحت نظر دارد.
در این راستا، یک بورس اوراق بهادار به طور متعارف، مسئولیت های زیر را بر عهده خواهد داشت:
- تصمیم گیری درباره پذیرش یا لغو پذیرش اعضا شامل کارگزاران، معامله گران، بازار گردانان و مشاوران و مدیران سرمایه گذاری
- تصمیم گیری درباره پذیرش یا لغو پذیرش ابزار های مالی قابل داد و ستد در بورس اعم از سهام، ابزار های بدهی و ابزار های مشتقه
- فراهم آوردن یک سیستم داد و ستد مناسب و کارآمد
- فراهم آوردن یک سیستم مناسب و کارآمد برای تسویه و پایاپای داد و ستد
- فراهم آوردن یک سیستم مناسب برای نظارت بر جریان داد و ستد، عملیات بازار و فعالیت اعضا
- فراهم آوردن امکانات و تسهیلات لازم برای توزیع و انتشار اطلاعات مربوط به داد و ستد و نیز سایر اطلاعات لازم برای تصمیم گیری درباره داد و ستد اوراق بهادار
بورس کالا:
بورس کالا، جز نهاد های سازمان یافته ای محسوب می شوند که برای خرید و فروش کالا از آن استفاده می شود. در این بورس، خرید و فروش کالا ها به دو صورت انجام می گیرد.
بازار آتی:
در بازار آتی، قراردادهای آتی و نه خود کالا ها، توسط واسطه های بازار و از طریق حراج حضوری مورد داد و ستد قرار می گیرند. بر اساس این قرارداد ها تحویل کالا یا دریافت آن در یک زمان معین ضمانت می شود.
بازار نقدی:
در بازار نقدی، کالا ها به طور واقعی و فیزیکی در قیمت هایی که خریداران و فروشندگان بر روی آنها توافق کرده اند، داد و ستد می شوند.
بورس های آتی از طریق ارتباط بین کسانی که می خواهند برای گریز از ریسک ناشی از ناپایداری قیمت کالا ها، داد و ستد تامینی انجام دهند و کسانی که با به کار گرفتن سرمایه خود در این بازار ها و پذیرش ریسک، انتظار کسب سود دارند، امکان داد و ستد تامینی برای کنترل ریسک نوسان قیمت کالا ها را فراهم می آورند.
از این رو، انتقال ریسک و توزیع آن بین اجزای بازار از مهم ترین کارکرد های این بازار ها به شمار می آید.
کشف قیمت:
کشف قیمت به معنی گرد آوری و آشکار نمودن اطلاعاتی در مورد قیمت های آتی کالا ها، از دیگر کارکرد های بازار آتی می باشد.
موسسات سپرده گذاری و نگهداری از اوراق بهادار:
موسسات سپرده گذاری، با هدف نگهداری اوراق بهادار و انتقال مالکیت اوراق بدون انتقال فیزیکی آن می باشد که از طریق انتقال اوراق از یک حساب به حساب دیگر، و به طور کلی سرعت بخشیدن به داد و ستد در بازار اوراق بهادار ایجاد شده اند.
ایجاد موسسات سپرده گذاری و نگهداری اوراق بهادار، با توجه به گسترش چشم گیر بازار های مالی و رشد حجم داد و ستد در بورس های اوراق بهادار، امری اجتناب ناپذیر بوده و باعث کاهش خطرات مربوط به تاخیر در تحویل، گم شدن، سرقت و جعل اوراق بهادار و صرفه جویی در وقت و هزینه نقل و انتقال اوراق شده و به افزایش کارایی تسویه و پایاپای و انتقال اوراق بهادار کمک می کند.
واسطه های بازار:
واسطه های بازار به عنوان نهاد های اجرایی و عملیاتی بازار اوراق بهادار، تمامی فعالیت های مربوط به عرضه اولیه اوراق و تضمین فروش آنها، مدیریت پرتفوی، انجام سفارش های خرید و فروش مشتریان، مشاوره و امور مربوط به تهیه، پردازش و انتشار اطلاعات داد و ستد اوراق بهادار و تنظیم عرضه و تقاضای اوراق بهادار در بازار را انجام می دهند.
برخی از مهم ترین واسطه های بازار را می توان به صورت زیر بر شمرد:
شرکت های تامین سرمایه (بانک های سرمایه گذاری):
این موسسات که در بازار اولیه فعالیت می کنند، قیمت گذاری، بازاریابی و فروش اوراق بهادار شرکت ها را در انتشار اولیه از طریق عرضه عمومی یا خصوصی بر عهده دارند.
موسسات مزبور، گاه بر اساس قرارداد متعهد می شوند که بخشی از اوراق بهادار شرکت را که فروش نرفته است، خریداری نمایند.
کارگزاران:
اشخاصی هستند که به عنوان واسطه بین خریداران و فروشندگان به داد و ستد اوراق بهادار می پردازند. کارگزاران به عنوان نماینده مشتری و به حساب مشتری، در مقابل دریافت کارمزد، به خرید و فروش اوراق بهادار می پردازند.
معامله گران:
معامله گران، واسطه های مالی هستند که به حساب خود اوراق بهادار می خرند و از موجودی سهام خود به مشتریان می فروشند یا اوراق بهادار آنها را خریداری می کنند.
معامله گران کارمزد دریافت نمی کنند بلکه از تفاوت قیمت خرید و فروش اوراق بهادار سود می برند.
مشاوران سرمایه گذاری:
مشاوران سرمایه گذاری نهاد هایی هستند که به اشخاص یا نهاد های دیگر در زمینه ارزش گذاری اوراق بهادار، سرمایه گذاری در اوراق بهادار و تهیه سبد سرمایه گذاری مشاوره می دهند.
بازار گردانان:
بازار گردانان از نهاد های مهم فعال در بورس های اوراق بهاداراند که با داشتن توان مالی و تخصص لازم، مسئولیت حفظ بازاری منظم و مداوم برای سهام خاصی را عهده دار می شوند.
در واقع بازارگردان با خرید و فروش سهام، به مقابله با عدم تعادل های موقت می پردازد و می کوشد تا عرضه و تقاضا را متعادل سازد.
به عبارت دیگر بازارگردان گاه در نقش خریدار، در مواردی که سهم خاص و مورد نظر خریدار ندارد و گاه در نقش فروشنده، چنان چه سهم خاصی فروشنده نداشته ولی خریداران بالقوه ای دارد، در بازار فعالیت می کند.
بازارگردان می تواند به عنوان یک کارگزار برای سفارش دهندگان خرید و فروش سهام را ” با استفاده از دفاتر خود که در آن سفارش خرید و فروش اوراق بهادار با قیمت های معین پیشنهادی ثبت شده است” انجام دهد یا به عنوان یک معامله گر، اوراق بهادار تعیین شده را برای موجودی خود معامله کند.
شرکت های سرمایه گذاری:
شرکت های سرمایه گذاری از جمله واسطه های مالی هستند که کارکرد اصلی آنها مدیریت تخصصی سرمایه‌گذاری در بازار اوراق بهادار است.
اگر چه انواع متعددی از شرکت های سرمایه گذاری با کارکرد های مختلف وجود دارند، اما شرکت های فعال در بورس های اوراق بهادار، به طور معمول با هدف مدیریت پرتفوی وارد بورس می شوند.
این شرکت ها با فروش اوراق سرمایه گذاری خود به عموم، وجوه به دست آمده را در ترکیب متنوعی از اوراق بهادار سرمایه گذاری می کنند و به نمایندگی از دارندگان اوراق به اداره آن می پردازند.
سایر فعالان بازار سرمایه:
علاوه بر نهاد ها و موسسات فوق، نهاد های دیگری با وظایف و کارکرد های خاص در بازار سرمایه فعالیت می کنند که مهم ترین آنها عبارتند از:
موسسات رتبه بندی خطر و اعتبار:
کارکرد اصلی این موسسات، رتبه بندی اوراق بدهی شرکت ها با توجه به ریسک عدم بازپرداخت یا ورشکستگی است. این موسسات به انجام کار های زیر می پردازند.
- تحلیل مالی
- ارزیابی مدیریت
- تحلیل صنعت و بررسی احتمال عدم پرداخت بهره یا سود و باز پرداخت اصل سرمایه
- نوع و شرایط تعهدات
- حفاظت دارایی ها به هنگام ورشکستگی
- سازماندهی مجدد و سایر مسایل قانونی
- وجود ضمانت و بیمه به رتبه بندی اوراق بدهی
موسسات مزبور با رتبه بندی اوراق بدهی با تعهدات ثابت، به سرمایه گذاران کمک می کنند تا چشم انداز پرداخت سقف تعهد شده مورد نظر را با توجه به ریسک عدم بازپرداخت یا ورشکستگی ارزیابی کنند.
پردازش گران حرفه ای اطلاعات یا فروشندگان حرفه ای اطلاعات:
فعالیت عمده این گونه موسسات، گرد آوری و پردازش اطلاعات به منظور اتخاذ تصمیم در زمینه سرمایه گذاری در اوراق بهادار است.
